Γεωπολιτική: πού ακριβώς βρίσκεται η ισχύς ; Ποιος θα μπορέσει να επιβάλει τη θέληση του σε ποιον ; Η ερώτηση του ενός εκατομμυρίου.
Τα πλούσια κράτη ξόδεψαν περιουσίες για να δημιουργήσουν ένα οπλοστάσιο τελικά αναποτελεσματικό ή για να κάνουν τους πιο αδύναμους γείτονες τους να υποχωρήσουν…οι οποίοι τελικά δεν υποχώρησαν. Η ομίχλη του πολέμου, σε έναν αλληλένδετο κόσμο, έχει κάνει την ισχύ μη μετρήσιμη.«Οι κυβερνήσεις του Τσάρου γνώριζαν, από τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1854-56), ότι η θέση της Ρωσίας ως μεγάλης δύναμης δεν μπορούσε πλέον να στηρίζεται ούτε στο πελώριο μέγεθος της χώρας, ούτε στον πελώριο πληθυσμό της, ούτε στις στρατιωτικές δυνάμεις με την πρωτόγονη οργάνωση τους», έγραφε ο Eric Hobsbawm στο The Age of Empires (1987). Όχι πολύ μακριά, δύο αιώνες αργότερα, ο πόλεμος της Ουκρανίας θέτει για άλλη μια φορά το ζήτημα της φύσης, της σύνθεσης και τελικά της συνταγής της ισχύος.Η ισχύς μπορεί να οριστεί ; Είναι «η ικανότητα μιας πολιτικής μονάδας να επιβάλλει τη θέλησή της σε άλλες μονάδες», μας έλεγε ο Raymond Aron με μια ευρεία αλλά ρεαλιστική φόρμουλα η οποία κατέληγε στο ουσιώδες επιμένοντας στην κεντρική θέση της ισορροπίας δυνάμεων, επομένως στην σχετικότητα της ισχύος. Διότι είμαστε ισχυροί μόνο σε μια δεδομένη κατάσταση και σε σχέση με ορισμένους παράγοντες. Ίσως όμως όχι σε μία άλλη κατάσταση πραγμάτων , αντιμετωπίζοντας άλλους παίκτες. Η Αμερική το βίωσε στο Ιράκ και η Γαλλία στην Αφρική.Σε ποια κατεύθυνση και με ποιον τρόπο τα κράτη αναζητούν αυτήν την ισχύ στον 21ο αιώνα ; Οι απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα μας λένε πολλά για το μέλλον των διεθνών σχέσεων.Τόνοι μελάνι έχουν χυθεί τόνοι για την ισχύ όπως και για τα όρια της. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο επιβεβαίωσαν τις αμφιβολίες που προκαλούσε πάντα αυτή η περίεργη έννοια. Πανίσχυρες στρατιωτικές δυνάμεις αναχαιτίστηκαν από αντάρτες (Αμερική στο Βιετνάμ), παγιδεύτηκαν σε εξεγέρσεις (στο Αφγανιστάν και το Ιράκ) ή περιορίστηκαν από τοπικούς πολέμαρχους (στη Σομαλία το 1992-93). Τα πλούσια κράτη ξόδεψαν αμύθητα ποσά για να δημιουργήσουν ένα οπλοστάσιο που ήταν τελικά αναποτελεσματικό (η Σαουδική Αραβία στην Υεμένη) ή για να κάνουν τους μικρότερους γείτονες να υποχωρήσουν… οι οποίοι τελικά δεν υποχώρησαν (το Κατάρ υπόκειται σε αποκλεισμό μετά το 2017). Η ομίχλη του πολέμου, σε έναν αλληλένδετο κόσμο, έχει κάνει την ισχύ μη μετρήσιμη. Ποιος θα μπορέσει να επιβάλει τη θέλησή του σε ποιον ; Η ερώτηση του ενός εκατομμυρίου.Σήμερα αγνοούμε τι θα απέδιδε μια κινεζική επίθεση στην Ταϊβάν, όποια και να είναι η μεθοδολογία της ή μία σύγκρουση Μαρόκου και Αλγερίας. Οι επιπτώσεις των οικονομικών κυρώσεων είναι απρόβλεπτες, με πολλούς τρόπους παράκαμψής τους. Μια χώρα δεν είναι ποτέ τόσο ισχυρή όσο νομίζει ή νομίζουν οι άλλοι για αυτή, ούτε τόσο αδύναμη όσο πιστεύουμε : ο ρωσικός στρατός δεν μπόρεσε να ανατρέψει την πολιτική ηγεσία του Κιέβου (την οποία η Ουάσιγκτον ήδη ετοιμαζόταν να φυγαδεύσει) αλλά ούτε και η ρωσική οικονομία δεν κατέρρευσε μετά τις πρώτες κυρώσεις .Ακτινοβολία, ιδιαιτερότητα, φυγή προς τα εμπρός : τρία μοντέλα ισχύοςΠώς γίνεται κανείς ισχυρός στον σημερινό κόσμο ; Τρία μοντέλα φαίνεται να ανταγωνίζονται. Το πρώτο είναι αυτό της ακτινοβολίας. Συνίσταται σε μια παγκόσμια στρατιωτική, οικονομική ή πολιτισμική παρουσία. Είναι η δύναμη μέσω της πολυμερούς παρουσίας, που απαιτεί πόρους και ποντάρει στο ότι αυτή η επένδυση στον κόσμο θα αποδώσει : μια ισχυρή διπλωματική και στρατιωτική παρουσία θα επιτρέψει την καλύτερη υπεράσπιση των συμφερόντων μίας χώρας. Η πολιτισμική παρουσία θα οδηγήσει κοινωνίες να υιοθετήσουν τα μοντέλα μίας χώρας ή να ενισχύσουν την εξωτερική της δράση.Οι Ηνωμένες Πολιτείες, εκτός του Τραμπ, υιοθέτησαν αυτή τη στρατηγική, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο επίσης, έως ότου οι δημοσιονομικοί περιορισμοί επέβαλαν μείωση των φιλοδοξιών (το BBC έκλεισε ακόμη και τα αραβόγλωσσα προγράμματά του). Σήμερα, τα κράτη που διαθέτουν μεγάλους προυπολογισμούς ακολουθούν αυτόν τον δρόμο: η Κίνα (νέοι Δρόμοι του Μεταξιού, Ινστιτούτα Κομφούκιου κ.λπ.), η Νότια Κορέα ή χώρες του Κόλπου όπως τα Εμιράτα.Άλλοι πιστεύουν ότι η καταγγελία των τρεχουσών τάσεων μπορεί να είναι πιο γόνιμη. Αυτό είναι το στοίχημα της ιδιαιτερότητας. Οδηγεί το Ιράν, την Συρία ή άλλους παράγοντες στο «μέτωπο της άρνησης» να απορρίψουν την εξομάλυνση των σχέσεων με το Ισραήλ. Η Βόρεια Κορέα καλλιεργεί το πυρηνικό της οπλοστάσιο παραμένοντας διπλωματικά περιθωριοποιημένη. Μια σύγχρονη εκδοχή της «υπέροχης απομόνωσης» η ιδιαιτερότητα αναζητά την υποστήριξη των μαζών (ο Σαντάμ Χουσεΐν τη δεκαετία του 1990, ο Νάσερ πριν από αυτόν), και επομένως τα προσόντα ενός χαρισματικού ηγέτη.Αυτή η ιδιαιτερότητα μπορεί να φιλοδοξεί να ηγηθεί ενός στρατοπέδου, να υποστηρίξει μια επανάσταση του συστήματος, να φιλοδοξεί για διεθνή αλλαγή. Μόνο τα μεγαλύτερα κράτη μπορούν να το αντέξουν οικονομικά. Σήμερα, η Κίνα και η Ρωσία θέλουν να είναι οι προάγγελοι ενός μεταδυτικού κόσμου. Με διαφορετικές νότες, η Ινδία σκοπεύει να παίξει τον ρόλο της, και η Τουρκία επίσης. Αυτό είναι φυγή προς τα εμπρός : κάνουμε περισσότερα από την απλή στάση διαμαρτυρίας, χτίζουμε μετά τη ρήξη.Ποιο είναι λοιπόν το μέλλον της ισχύος ; Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Joseph Nye την βλέπει στο πρώτο μοντέλο. Ο θεωρητικός του soft power πιστεύει στην πολυμερή παρουσία στον κόσμο, για την άσκηση γοητείας και την συγκρότηση συμμαχιών. Μερικά γεράκια στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν πιστεύουν πλέον σε αυτό : είναι η αμερικανική εξαιρετικότητα που, σύμφωνα με αυτούς, κάνει την Αμερική ισχυρή, ας μην ανησυχούμε πλέον για τους άλλους. Η Ρωσία, κοιτίδα της Επανάστασης του 1917, πιστεύει επίσης ότι δεν μοιάζει με κανέναν και επιστρέφει στα αναθεωρητικά της όνειρα.Αλλά το μέλλον θα μπορούσε να ανήκει στην επιτήδεια δύναμη, η οποία ξέρει πώς να προσαρμόζεται σε διαφορετικά ακροατήρια και να επινοεί νέα μέσα ισχύος. Μικρές χώρες έχουν αποκτήσει εργαστηριακό ενδιαφέρον. Το Κατάρ καινοτόμησε λανσάροντας το κανάλι Al Jazeera το 1996, το οποίο του επέτρεψε να μιλάει με ελεύθερο τόνο σε άλλα αραβικά ακροατήρια, ενώ φλερτάρει τη Δύση μέσω των επενδύσεών του στον ελεύθερο χρόνο ή τον πολιτισμό, τις μουσουλμανικές κοινότητες του κόσμου μέσω των θρησκευτικών του δικτύων, όλα χωρίς πολιτικές παραχωρήσεις στο εσωτερικό του. Η Ρουάντα αποσταθεροποιεί την γειτονική της Λαική Δημοκρατία του Κογκό αλλά παίζει το παιχνίδι της διατήρησης της ειρήνης με τα Ηνωμένα Έθνη και συνιστά οικονομικό μοντέλο στην Αφρική.Τα μεγάλα κράτη πρέπει να αποκτήσουν επιτηδειότητα με τη σειρά τους. Η Κίνα το προσπαθεί αλλά το αυταρχικό της καθεστώς δυσκολεύεται να γοητεύσει. Οι Ευρωπαίοι ξέρουν πώς να είναι επιτήδειοι αλλά πρέπει να βρουν οικονομικά περιθώρια ελιγμών για να γίνουν ξανά ελκυστικοί. Η επιτηδειότητα της Αμερικής εξαρτάται από την κυβέρνηση της, και επομένως από μια χούφτα ψηφοφόρων σε μερικά swing states, κάθε τέσσερα χρόνια. Το 2023, μετά τις αμερικανικές αποτυχίες και την πιθανή ρωσική αποτυχία στην Ουκρανία, η ισχύς πρέπει να επανεπινοηθεί. Η κούρσα μόλις ξεκίνησε.
Frédéric Charillon
L’ Opinion 12/9/23 απόδοση Babis Georges Petrakis
Τα πλούσια κράτη ξόδεψαν περιουσίες για να δημιουργήσουν ένα οπλοστάσιο τελικά αναποτελεσματικό ή για να κάνουν τους πιο αδύναμους γείτονες τους να υποχωρήσουν…οι οποίοι τελικά δεν υποχώρησαν. Η ομίχλη του πολέμου, σε έναν αλληλένδετο κόσμο, έχει κάνει την ισχύ μη μετρήσιμη.«Οι κυβερνήσεις του Τσάρου γνώριζαν, από τον Κριμαϊκό Πόλεμο (1854-56), ότι η θέση της Ρωσίας ως μεγάλης δύναμης δεν μπορούσε πλέον να στηρίζεται ούτε στο πελώριο μέγεθος της χώρας, ούτε στον πελώριο πληθυσμό της, ούτε στις στρατιωτικές δυνάμεις με την πρωτόγονη οργάνωση τους», έγραφε ο Eric Hobsbawm στο The Age of Empires (1987). Όχι πολύ μακριά, δύο αιώνες αργότερα, ο πόλεμος της Ουκρανίας θέτει για άλλη μια φορά το ζήτημα της φύσης, της σύνθεσης και τελικά της συνταγής της ισχύος.Η ισχύς μπορεί να οριστεί ; Είναι «η ικανότητα μιας πολιτικής μονάδας να επιβάλλει τη θέλησή της σε άλλες μονάδες», μας έλεγε ο Raymond Aron με μια ευρεία αλλά ρεαλιστική φόρμουλα η οποία κατέληγε στο ουσιώδες επιμένοντας στην κεντρική θέση της ισορροπίας δυνάμεων, επομένως στην σχετικότητα της ισχύος. Διότι είμαστε ισχυροί μόνο σε μια δεδομένη κατάσταση και σε σχέση με ορισμένους παράγοντες. Ίσως όμως όχι σε μία άλλη κατάσταση πραγμάτων , αντιμετωπίζοντας άλλους παίκτες. Η Αμερική το βίωσε στο Ιράκ και η Γαλλία στην Αφρική.Σε ποια κατεύθυνση και με ποιον τρόπο τα κράτη αναζητούν αυτήν την ισχύ στον 21ο αιώνα ; Οι απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα μας λένε πολλά για το μέλλον των διεθνών σχέσεων.Τόνοι μελάνι έχουν χυθεί τόνοι για την ισχύ όπως και για τα όρια της. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο επιβεβαίωσαν τις αμφιβολίες που προκαλούσε πάντα αυτή η περίεργη έννοια. Πανίσχυρες στρατιωτικές δυνάμεις αναχαιτίστηκαν από αντάρτες (Αμερική στο Βιετνάμ), παγιδεύτηκαν σε εξεγέρσεις (στο Αφγανιστάν και το Ιράκ) ή περιορίστηκαν από τοπικούς πολέμαρχους (στη Σομαλία το 1992-93). Τα πλούσια κράτη ξόδεψαν αμύθητα ποσά για να δημιουργήσουν ένα οπλοστάσιο που ήταν τελικά αναποτελεσματικό (η Σαουδική Αραβία στην Υεμένη) ή για να κάνουν τους μικρότερους γείτονες να υποχωρήσουν… οι οποίοι τελικά δεν υποχώρησαν (το Κατάρ υπόκειται σε αποκλεισμό μετά το 2017). Η ομίχλη του πολέμου, σε έναν αλληλένδετο κόσμο, έχει κάνει την ισχύ μη μετρήσιμη. Ποιος θα μπορέσει να επιβάλει τη θέλησή του σε ποιον ; Η ερώτηση του ενός εκατομμυρίου.Σήμερα αγνοούμε τι θα απέδιδε μια κινεζική επίθεση στην Ταϊβάν, όποια και να είναι η μεθοδολογία της ή μία σύγκρουση Μαρόκου και Αλγερίας. Οι επιπτώσεις των οικονομικών κυρώσεων είναι απρόβλεπτες, με πολλούς τρόπους παράκαμψής τους. Μια χώρα δεν είναι ποτέ τόσο ισχυρή όσο νομίζει ή νομίζουν οι άλλοι για αυτή, ούτε τόσο αδύναμη όσο πιστεύουμε : ο ρωσικός στρατός δεν μπόρεσε να ανατρέψει την πολιτική ηγεσία του Κιέβου (την οποία η Ουάσιγκτον ήδη ετοιμαζόταν να φυγαδεύσει) αλλά ούτε και η ρωσική οικονομία δεν κατέρρευσε μετά τις πρώτες κυρώσεις .Ακτινοβολία, ιδιαιτερότητα, φυγή προς τα εμπρός : τρία μοντέλα ισχύοςΠώς γίνεται κανείς ισχυρός στον σημερινό κόσμο ; Τρία μοντέλα φαίνεται να ανταγωνίζονται. Το πρώτο είναι αυτό της ακτινοβολίας. Συνίσταται σε μια παγκόσμια στρατιωτική, οικονομική ή πολιτισμική παρουσία. Είναι η δύναμη μέσω της πολυμερούς παρουσίας, που απαιτεί πόρους και ποντάρει στο ότι αυτή η επένδυση στον κόσμο θα αποδώσει : μια ισχυρή διπλωματική και στρατιωτική παρουσία θα επιτρέψει την καλύτερη υπεράσπιση των συμφερόντων μίας χώρας. Η πολιτισμική παρουσία θα οδηγήσει κοινωνίες να υιοθετήσουν τα μοντέλα μίας χώρας ή να ενισχύσουν την εξωτερική της δράση.Οι Ηνωμένες Πολιτείες, εκτός του Τραμπ, υιοθέτησαν αυτή τη στρατηγική, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο επίσης, έως ότου οι δημοσιονομικοί περιορισμοί επέβαλαν μείωση των φιλοδοξιών (το BBC έκλεισε ακόμη και τα αραβόγλωσσα προγράμματά του). Σήμερα, τα κράτη που διαθέτουν μεγάλους προυπολογισμούς ακολουθούν αυτόν τον δρόμο: η Κίνα (νέοι Δρόμοι του Μεταξιού, Ινστιτούτα Κομφούκιου κ.λπ.), η Νότια Κορέα ή χώρες του Κόλπου όπως τα Εμιράτα.Άλλοι πιστεύουν ότι η καταγγελία των τρεχουσών τάσεων μπορεί να είναι πιο γόνιμη. Αυτό είναι το στοίχημα της ιδιαιτερότητας. Οδηγεί το Ιράν, την Συρία ή άλλους παράγοντες στο «μέτωπο της άρνησης» να απορρίψουν την εξομάλυνση των σχέσεων με το Ισραήλ. Η Βόρεια Κορέα καλλιεργεί το πυρηνικό της οπλοστάσιο παραμένοντας διπλωματικά περιθωριοποιημένη. Μια σύγχρονη εκδοχή της «υπέροχης απομόνωσης» η ιδιαιτερότητα αναζητά την υποστήριξη των μαζών (ο Σαντάμ Χουσεΐν τη δεκαετία του 1990, ο Νάσερ πριν από αυτόν), και επομένως τα προσόντα ενός χαρισματικού ηγέτη.Αυτή η ιδιαιτερότητα μπορεί να φιλοδοξεί να ηγηθεί ενός στρατοπέδου, να υποστηρίξει μια επανάσταση του συστήματος, να φιλοδοξεί για διεθνή αλλαγή. Μόνο τα μεγαλύτερα κράτη μπορούν να το αντέξουν οικονομικά. Σήμερα, η Κίνα και η Ρωσία θέλουν να είναι οι προάγγελοι ενός μεταδυτικού κόσμου. Με διαφορετικές νότες, η Ινδία σκοπεύει να παίξει τον ρόλο της, και η Τουρκία επίσης. Αυτό είναι φυγή προς τα εμπρός : κάνουμε περισσότερα από την απλή στάση διαμαρτυρίας, χτίζουμε μετά τη ρήξη.Ποιο είναι λοιπόν το μέλλον της ισχύος ; Ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Joseph Nye την βλέπει στο πρώτο μοντέλο. Ο θεωρητικός του soft power πιστεύει στην πολυμερή παρουσία στον κόσμο, για την άσκηση γοητείας και την συγκρότηση συμμαχιών. Μερικά γεράκια στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν πιστεύουν πλέον σε αυτό : είναι η αμερικανική εξαιρετικότητα που, σύμφωνα με αυτούς, κάνει την Αμερική ισχυρή, ας μην ανησυχούμε πλέον για τους άλλους. Η Ρωσία, κοιτίδα της Επανάστασης του 1917, πιστεύει επίσης ότι δεν μοιάζει με κανέναν και επιστρέφει στα αναθεωρητικά της όνειρα.Αλλά το μέλλον θα μπορούσε να ανήκει στην επιτήδεια δύναμη, η οποία ξέρει πώς να προσαρμόζεται σε διαφορετικά ακροατήρια και να επινοεί νέα μέσα ισχύος. Μικρές χώρες έχουν αποκτήσει εργαστηριακό ενδιαφέρον. Το Κατάρ καινοτόμησε λανσάροντας το κανάλι Al Jazeera το 1996, το οποίο του επέτρεψε να μιλάει με ελεύθερο τόνο σε άλλα αραβικά ακροατήρια, ενώ φλερτάρει τη Δύση μέσω των επενδύσεών του στον ελεύθερο χρόνο ή τον πολιτισμό, τις μουσουλμανικές κοινότητες του κόσμου μέσω των θρησκευτικών του δικτύων, όλα χωρίς πολιτικές παραχωρήσεις στο εσωτερικό του. Η Ρουάντα αποσταθεροποιεί την γειτονική της Λαική Δημοκρατία του Κογκό αλλά παίζει το παιχνίδι της διατήρησης της ειρήνης με τα Ηνωμένα Έθνη και συνιστά οικονομικό μοντέλο στην Αφρική.Τα μεγάλα κράτη πρέπει να αποκτήσουν επιτηδειότητα με τη σειρά τους. Η Κίνα το προσπαθεί αλλά το αυταρχικό της καθεστώς δυσκολεύεται να γοητεύσει. Οι Ευρωπαίοι ξέρουν πώς να είναι επιτήδειοι αλλά πρέπει να βρουν οικονομικά περιθώρια ελιγμών για να γίνουν ξανά ελκυστικοί. Η επιτηδειότητα της Αμερικής εξαρτάται από την κυβέρνηση της, και επομένως από μια χούφτα ψηφοφόρων σε μερικά swing states, κάθε τέσσερα χρόνια. Το 2023, μετά τις αμερικανικές αποτυχίες και την πιθανή ρωσική αποτυχία στην Ουκρανία, η ισχύς πρέπει να επανεπινοηθεί. Η κούρσα μόλις ξεκίνησε.
Frédéric Charillon
L’ Opinion 12/9/23 απόδοση Babis Georges Petrakis
