Διαχρονικά αντιαμερικανικά, αν και με διακυμάνσεις, είναι τα πολιτικά αντανακλαστικά της ελληνικής κοινωνίας. Κάτι, πάντως, που φαίνεται να αλλάζει προς το θετικότερο την τελευταία δεκαετία, και ιδιαίτερα από το 2022. Ακρως ενδιαφέρον είναι, επίσης, ότι ενώ τους ψηφοφόρους και τις βάσεις των «κομμάτων εξουσίας», ανεξαρτήτως Δεξιάς, «Κέντρου», Αριστεράς, διαπερνούν οριζόντια τα αντιαμερικανικά αισθήματα, οι ηγεσίες τους χαρακτηρίζονται από άκρατο φιλοαμερικανισμό έως συγκρατημένα θετική στάση προς τις ΗΠΑ. Ενα ακόμα στοιχείο που δείχνει τη διάσταση απόψεων ανάμεσα σε βάση και πολιτική κορυφή.
Αυτά είναι ορισμένα από τα συμπεράσματα έρευνας που παρουσιάστηκαν πρόσφατα στο Φόρουμ των Δελφών. Το πώς βλέπει η ελληνική κοινωνία τις ΗΠΑ τα τελευταία 50 χρόνια, την περίοδο 1974-2024, αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας της καθηγήτριας Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Σέφιλντ – Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας, Ειρήνη Καραμούζη, και της επίκουρης καθηγήτριας Πολιτικής Ανάλυσης του ΕΚΠΑ, Λαμπρινής Ρόρη. Η έρευνα είχε παρουσιαστεί πάλι προ μηνών σε αντίστοιχο Φόρουμ της εφημερίδας, «το Βήμα».
«Φιλορωσισμός»
Η έρευνα δεν κομίζει κάτι καινούργιο που δεν γνωρίζουν οι Ελληνες πολίτες στο θέμα του αντιαμερικανισμού. Ωστόσο, αυτό που είναι ενδιαφέρον, είναι ότι «αναλύθηκε ο φιλορωσισμός με τον αντιαμερικανισμό, και έγινε λόγος για σημαντική απόκλιση μεταξύ των δύο, με σαφώς φιλορωσικά αισθήματα αλλά και η στάση σε σχέση με την ΕΕ».
Ουσιαστικά, δηλαδή, διαπιστώνεται ότι η ελληνική κοινωνία, σε σταθερή βάση, ακόμα και στην περίοδο του μεγάλου προπαγανδιστικού πολέμου των τελευταίων τριών χρόνων που διαρκεί ο πόλεμος στην Ουκρανία, διάκειται θετικότερα έναντι του ρωσικού παράγοντα. Στοιχείο που έχει επιβεβαιωθεί από σειρά ευρημάτων σε δημοσκοπήσεις των τελευταίων ετών, οι οποίες δείχνουν την αντοχή των «φιλορωσικών» αισθημάτων, αν και με υποχώρηση την τελευταία τριετία, εξαιτίας της άκρως αρνητικής ατμόσφαιρας στις σχέσεις Δύσης – Ρωσίας.
Βέβαια, αυτοί οι σχηματικοί – μηχανιστικοί χαρακτηρισμοί περί «αντιαμερικανισμού» και «φιλορωσισμού», στη «λογική» του άσπρου – μαύρου, μόνο εύστοχοι δεν είναι. Προφανώς, κοινωνικά, οι Ελληνες επουδενί απεχθάνονται τον αμερικανικό λαό. Αντίθετα, πολιτικά, ο «αντιαμερικανισμός» είναι εξηγήσιμος, δεδομένων των εθνικών ηττών που έχει υποστεί η Ελλάδα εξαιτίας των εκάστοτε πολιτικών χειρισμών της Ουάσιγκτον, κυρίως ως προς τα ελληνο-τουρκικά και το Κυπριακό.
Ταυτόχρονα, ο «φιλορωσισμός» έχει και αυτός την εξήγησή του, κατ’ αρχήν κυρίως πολιτική, διότι η χώρα μας, έως τώρα, δεν έχει υποστεί κάποια εθνική ήττα εξαιτίας πολιτικών του Κρεμλίνου, αν και οι πολιτικές γραμμές Αθήνας και Μόσχας συχνά κινήθηκαν και κινούνται σε εντελώς διαφορετικά μήκη κύματος.
Τουναντίον, η θετικότετη στάση των πολιτών και ενός μη υποτιμητέου τμήματος του πολιτικού προσωπικού και του κρατικού μηχανισμού έναντι της Ρωσίας, μάλλον έχει να κάνει με ιστορικούς δεσμούς μεταξύ των δύο λαών, με τις όποιες -μεγάλες και μικρότερες- διαφοροποιήσεις υπάρχουν μεταξύ τους. Χωρίς, πάντως, να υποτιμάται ο πολιτικός παράγων και, πιθανότατα, ανάλογα με την πολιτική τοποθέτηση του κάθε πολίτη, η στάση του ως προς τον «ηγέτη» ή τις ηγεσίες των δύο χωρών, ΗΠΑ και Ρωσίας. Φαίνεται ότι, όπως αισθήματα «αντιαμερικανισμού» διαπερνούν οριζόντια τις βάσεις των ψηφοφόρων, από τα Δεξιά έως τα Αριστερά, έτσι και τα αισθήματα «φιλορωσισμού».
«Αντιαμερικανισμός»
Οσον αφορά τον «αντιαμερικανισμό», όπως αναφέρθηκε στο Φόρουμ των Δελφών:
-Είναι ο αντι-αμερικανισμός, και όχι ο φιλοαμερικανισμός, που αποτελεί την κυρίαρχη τάση σε βάθος δεκαετιών.
-Η κοινή γνώμη είναι διαχρονικά αντιαμερικανική, αλλά από το 2010 παρατηρείται μια μεταστροφή, ενώ είναι θετική από το 2022.
–Τα κόμματα είναι πιο φιλοαμερικανικά από τους ψηφοφόρους τους. Ενδεικτικά, η ΝΔ, το ΠΑΣΟΚ και ο ΣΥΡΙΖΑ είναι λιγότερο φιλοαμερικανικά ή πιο φιλοαμερικανικά σε σχέση με το εκλογικό τους κοινό. Μόνο στο ΚΚΕ ταυτίζονται οι ψηφοφόροι με τις θέσεις του κόμματος. Πάντως, όσο λιγότερο συζητιέται στα κομματικά προγράμματα το θέμα (σ.σ. του «αντιαμερικανισμού), τόσο μειώνεται και η αρνητικότητα του συναισθήματος.
-Ιστορικά «τραύματα», όπως η Δικτατορία και το Κυπριακό αποτελούν και την «μήτρα» του αντιαμερικανισμού από το 1974. Επίσης, θέματα όπως οι αμερικανικές βάσεις, η τρομοκρατία, η συνεχής βεβήλωση του αγάλματος του Χ. Τρουμαν, ο ρόλος της ελληνικής διασποράς, το Πολυτεχνείο. Όσον αφορά στην πρόσφατη ιστορία, κύρια θέματα είναι η εισβολή στο Ιρακ, ο πόλεμος της Γιουγκοσλαβίας (σ.σ. ΝΑΤΟϊκοί βομβαρδισμοί της μίνι Γιουγκοσλαβίας και πόλεμος), αλλά και η αντίδραση απέναντι στην ΕΕ, το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ την εποχή των Μνημονίων.
-Τα κεντροαριστερά και κεντροδεξιά κόμματα έχουν το μεγαλύτερο μερίδιο των αναφορών στις ΗΠΑ μέχρι το 2008, οπότε ο συσχετισμός αυτός αλλάζει. Ενώ δηλαδή το θέμα των ΗΠΑ έγινε λιγότερο σημαντικό για τα συμβατικά κόμματα κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, τα ακραία κόμματα το προτεραιοποίησαν. Αυτή η αλλαγή εξηγεί γιατί η συνολική στάση προς τις ΗΠΑ την εν λόγω περίοδο αποτιμάται εμπειρικά ως αρνητική στον κοινοβουλευτικό λόγο.
–Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 μέχρι το 2008, το συναίσθημα (σ.σ. ως προς τις ΗΠΑ) στο ελληνικό Κοινοβούλιο είναι θετικό ως επί το πλείστον, ενώ με την έναρξη της κρίσης (σ.σ. του 2008 που στην Ελλάδα εκδηλώθηκε από το 2010) γίνεται ιδιαίτερα αρνητικό, μέχρι και το 2015 με τη μεταστροφή του ΣΥΡΙΖΑ, όταν και πάλι το συναίσθημα αλλάζει προς το θετικό αν και τα κόμματα της άκρας αριστεράς και της άκρας δεξιάς, συνέχισαν να μιλούν αρνητικά και τη συγκεκριμένη περίοδο. Μετά το 2008, παρατηρείται το εξής φαινόμενο: Οποιος είναι αντι-ευρωπαίος είναι και αντι-αμερικανός και το αντίθετο.
-Η μεγάλη εικόνα δείχνει ότι το φιλοαμερικανικό συναίσθημα έφτασε στο αποκορύφωμά του κατά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου (σ.σ. κατάρρευση της ΕΣΣΔ,το 1991) και στη συνέχεια άρχισε να μειώνεται μέχρι να αρχίσει να αυξάνεται σταθερά μετά το 2010. Ωστόσο, παρά τις ανοδικές τάσεις, το συνολικό συναίσθημα παραμένει αρνητικό σχεδόν σε όλη τη διάρκεια της υπό μελέτης περιόδου.
-Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, τα κεντροδεξιά και κεντροαριστερά κόμματα παραμένουν φιλοαμερικανικά στα επίσημα κείμενά τους, αν και συγκρατημένα (σ.σ. ο όρος «συγκρατημένα» είναι καταφανώς ατυχής στην περίπτωση της κυβέρνησης Μητσοτάκη, η οποία έχει δώσει στις ΗΠΑ περισσότερα ακόμα και από αυτά που ζητάει η Ουάσιγκτον). Στην ίδια περίοδο, ουσιαστικά τα κόμματα εξουσίας είναι φιλοαμερικανικά, ενώ το αντιαμερικανικό αίσθημα προέρχεται κυρίως από τα κόμματα της ακροαριστεράς. Η άνοδος της ακροδεξιάς από τα τέλη της δεκαετίας του 2000, συμβάλλει επίσης στο αντι-αμερικανικό ρεύμα.
Τώρα, τι εννοούν οι ερευνητές με την έννοια της «ακροαριστεράς» – «ακροδεξιάς», είναι μεν δική τους … υπόθεση, αλλά π.χ. στις ΗΠΑ που το πολιτικό κατεστημένο διακατέχεται από σκληρά αντικομμουνιστικά αισθήματα, διαφορετικά ορίζουν την Αριστερά, την οποία ταυτίζουν με την radical Left (ριζοσπαστική Αριστερά – ούτε λίγο ούτε πολύ κάτι σαν «αριστεριστές»), όρος με τον οποίο χαρακτήριζαν ακόμα και τον ΣΥΡΙΖΑ. Αλλιώς, όμως, ορίζεται στην Ελλάδα και την υπόλοιπη Ευρώπη, όπου ομιλούν για «Αριστερά», «εξωκοινοβουλευτική Αριστερά» ή «αριστεριστές», κ.ο.κ.. Τα ίδια και με την «ακροδεξιά». Υπάρχει η «Δεξιά», «alt right» – δεξιότερα της Δεξιάς που είναι εντός της Βουλής- και «ακροδεξιά», τάσεις που συχνά εμφανίζονται μάλιστα ως άκρως συστημικές και κάποιες ως δήθεν «αντισυστημικές», καθώς και η νεοφασιστική – νεοναζιστική Δεξιά μορφωμάτων τύπου «Χρυσής Αυγής».
Ως εκ τούτου, το να «τσουβαλιάζονται» διάφορες τάσεις, συχνά με σημαντικές πολιτικές διαφοροποιήσεις μεταξύ τους, στο ίδιο τσουβάλι, είναι μάλλον ατυχές.
