Μυθολογία, Ιστορία, πολιτισμός, τραγούδια, χοροί, μουσικά όργανα, φαγητά.
Δέσποινα Σκεντέρη
Δημοσιογράφος, αρθρογράφος στο Mediterranean Quarterly Journal
Κατά την διάρκεια των πολλών ετών που ζω στις Ηνωμένες Πολιτείες, ανακάλυψα ότι πολλοί άνθρωποι δεν έχουν αρκετές γνώσεις για την Μικρά Ασία, ή είναι μάλλον μπερδεμένοι με τα λίγα πράγματα που γνωρίζουν. Πολλοί Αμερικανοί ελληνικής καταγωγής μου έχουν πει ότι τα λίγα που ξέρουν για την Μικρά Ασία προέρχονται από συζητήσεις στο σπίτι τους, μια και δεν έχουν διδαχθεί ή ακούσει ποτέ κάτι σχετικό σε καμία από τις τάξεις τους στο σχολείο.
Θα αναφέρω ένα αρκετά ενδιαφέρον περιστατικό που συνέβη στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Ήταν Δεκέμβριος όταν ο Andy Rooney του τηλεοπτικού προγράμματος «60 Minutes» μίλησε για το ποιος ήταν ο Santa Claus.
Είπε ότι ο Santa ήταν ο Άγιος Νικόλαος, ...ΤΟΥΡΚΟΣ επίσκοπος!!! Περιττό να πω ότι αμέσως διαμαρτυρήθηκα ηλεκτρονικά και προέτρεψα και φίλους να κάνουν το ίδιο διότι:. α. Φυσικά στο Ισλάμ δεν υπάρχουν... επίσκοποι, και β. η περιοχή όπου γεννήθηκε ο Άγιος Νικόλαος το 270 μ.Χ., δεν ήταν Τουρκική! Η περιοχή είχε ελληνικό χαρακτήρα και οι κάτοικοι μιλούσαν ελληνικά. Δύο εβδομάδες αργότερα ο κ. Rooney ζήτησε συγγνώμη για το λάθος του στον αέρα, με έναν μάλλον αλαζονικό τρόπο, δυσαρεστημένος με τους «Ελληνοαμερικανούς τηλεθεατές που παραπονέθηκαν», όπως είπε.Παραδόξως όμως, χρόνια αργότερα, στις 6 Δεκεμβρίου 2009, έπεσα πάνω σε ένα άρθρο γραμμένο από το Καθολικό Πρακτορείο Ειδήσεων που ανέφερε τα ίδια! Ιδού το σχετικό απόσπασμα: «Στις 6 Δεκεμβρίου, οι πιστοί τιμούν την μνήμη ενός Τούρκου επισκόπου στην πρώτη εκκλησία», κ.λπ., κ.λπ. Έχω φέρει μαζί μου μερικά αντίγραφα αυτού του άρθρου για όποιον θα ήθελε να το δει. Δύο εβδομάδες αργότερα, και αφού πολλοί από μάς διαμαρτυρηθήκαμε, το άρθρο στην ιστοσελίδα τους διορθώθηκε!
Απόψε, δεν θα αφηγηθώ απλά κομμάτια από την Ιστορία σαν να διαβάζω σελίδες κάποιου βιβλίου. Θα αναφερθώ σε ιστορικά γεγονότα και συγκεκριμένα για την Ελληνική Μικρασιατική Κληρονομιά, δηλαδή για όσα έχουμε κληρονομήσει από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, μέσω ονομάτων και ιστοριών μέχρι και από την αρχαιότητα. Λοιπόν, ας ξεκινήσουμε από την αρχή!
Εικ. 1. Εδώ απεικονίζεται χάρτης της Μικράς Ασίας με τα ονόματα των περιοχών/κρατών στην αρχαιότητα.
Το όνομα ΑΣΙΑ
Στην ελληνική μυθολογία η Ασία ήταν μια Τιτάνα θεά στην Λυδία η οποία ήταν μια από τις περιοχές/κράτη που φαίνεται στον χάρτη. Οι Τιτάνες ήταν μια φυλή ισχυρών θεοτήτων, απόγονοι της Γαίας (Γης) και του Ουρανού. Οι Τιτάνες ανατράπηκαν από μια φυλή νεότερων θεών, τους Ολύμπιους, κατά τη διάρκεια μιας μάχης μεταξύ τους που αναφέρεται ως Τιτανομαχία (Πόλεμος των Τιτάνων). Όταν η περιοχή αυτή κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους, η Λυδία έγινε επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με το όνομα Aσία.
Το όνομα Μικρά Ασία δόθηκε στην περιοχή όπως την γνωρίζουμε σήμερα, από τον συγγραφέα Παύλο Ορόσιο κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. Ακούμε όμως και την ονομασία «Ανατολία», καθώς και Anatolia, όταν
γίνεται κάποια αναφορά γι’ αυτήν την περιοχή. Ο Κωνσταντίνος ο 4ος, αυτοκράτορας της Μακεδονικής δυναστείας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τον 9ο αιώνα μ.Χ., αναφέρονταν στην Μικρά Ασία ως το «Ανατολικόν θέμα», (από τις ελληνικές λέξεις Ανατολή=από όπου ανατέλλει ο ήλιος, και Θέμα=διοικητική διαίρεση του Ρωμαϊκού κράτους) ονομασία που τοποθετούσε την Μικρά Ασία Ανατολικά του Βυζαντίου, ενώ η Ευρώπη βρίσκονταν στην Δύση. Έτσι η λέξη Ανατολή έγινε Ανατολία (Anatolia) και οι Τούρκοι την αποκαλούν «Anadolu». Η ετυμολογία της λέξης απο τους Τούρκους: ana στα Τουρκικά σημαίνει Μητέρα, dolu σημαίνει «γεμάτος» και η λέξη «Anadolu» ερμηνεύεται απο τους Τούρκους ως ... η γεμάτη (μεγάλη) αγκαλιά της μητέρας.
Το να έχεις ρίζες (προγόνους) σε αυτό το μέρος του κόσμου
Πριν από αρκετά χρόνια, όταν πήγα στο σπίτι ενός φίλου, ο οικοδεσπότης μου σύστησε μια κυρία από άλλη πόλη λέγοντας: «Αυτή είναι η κυρία Crist κι απο δώ η Δέσποινα Σκεντέρη». Μέσα σε δευτερόλεπτα, η κυρία Crist (Ελληνίδα), είπε: «Είστε από την Μικρά Ασία; Μικρασιάτισσα είστε;” Εγώ έμεινα άναυδη. Αυτό που σκέφθηκα αμέσως ήταν...«πώς να το κατάλαβε!» «Ναι», της είπα, «..μα πώς το ξέρατε; Μόλις τώρα δα συναντηθήκαμε»! Η απάντησή της ήταν: «Απο το όνομά σου. Το Δέσποινα είναι πολύ κοινό όνομα μεταξύ των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και σχεδόν όλες οι Δέσποινες έχουν ρίζες από αυτό το μέρος του κόσμου». Και ναι, ο πατέρας μου γεννήθηκε στην Αμισσό, γνωστή πλέον ως Σαμσών ή Σαμσούς, στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας, στον Πόντο. Δεν ήταν όμως Πόντιος. Οι παππούδες του είχαν μετακομίσει στην Αμισσό από την Καισάρεια της Καππαδοκίας. Ήταν επομένως Καραμανλήδες. Θα επανέλθω στην λέξη Καραμανλής και Καραμανλήδες.
Εικ. 2. Οι γονείς μου την επόμενη μέρα του γάμου τους. Η μητέρα μου φορούσε το «Δευτεριάτικο Φόρεμά» της ̶ το φόρεμα της 2ης ημέρας του γάμου ̶ όπως συνηθιζόταν τότε.
Η μητέρα μου είχε γεννηθεί στην Προύσα. Από πού πήρε το όνομά της η πόλη; Το 202 π.Χ., ο Φίλιππος ο 5ος της Μακεδονίας (όχι ο Φίλιππος, πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εκείνος ήταν Φίλιππος ο 2ος) κέρδισε έναν πόλεμο στην περιοχή που βρίσκεται η Προύσα, και παραχώρησε την πόλη που ονομάζονταν εκείνα τα χρόνια Κίος στον Προυσία, Βασιλιά της Βιθυνίας, επειδή τον είχε βοηθήσει στον πόλεμο εναντίον της Περγάμου και της Ηράκλειας της Ποντικής. Τότε ο βασιλιάς Προυσίας έδωσε στην πόλη το όνομά του και την μετονόμασε Προύσα.
Η Πέργαμος βρίσκονταν στην πολιτεία/περιοχή της Μυσίας, κοντά στην ακτή και ακριβώς απέναντι από την Μυτιλήνη/Λέσβο. Η Ηράκλεια Ποντική ήταν λιμάνι στην νότια ακτή της Μαύρης Θάλασσας που ιδρύθηκε γύρω στο 560 π.Χ. από τα Μέγαρα, την ελληνική πόλη-κράτος της αρχαιότητας στην Πελοπόννησο. Η Ηράκλεια πήρε το όνομά της από τον ημίθεο Ηρακλή. Όσο για το όνομα της πόλης Αμισσός ή Σαμσών, ή Σαμψούς όπως είναι γνωστό σήμερα (εκεί γεννήθηκε ο πατέρας μου), νά πώς εξελίχθηκε μέχρι σήμερα το όνομα από το αρχαίο όνομά της: η φράση “πηγαίνω στην Αμισσό» ήταν.. «πηγαίνω εις Αμισσόν». Το…εις Αμισσόν έγινε «εις Αμ’σσόν», «‘ς Αμ'σσόν», και μετά Σαμσών.
Κάτι ανάλογο έγινε και με την ονομασία της Κωνσταντινούπολης που την αποκαλούσαν Πόλη. Για τους Έλληνες… Η Πόλη (με κεφαλαίο Η)!!! Από το πηγαίνω «εις την ΠΟΛΗ», «εις την Πόλ’», και από του Τούρκους έγινε Ισ- ταν-πόλ - Istanbul! Η Σμύρνη: από το πηγαίνω «εις την Σμύρνην» – «εις Σμύρν’» – έγινε Izmir στα Τουρκικά!
Τώρα όσον αφορά τις λέξεις Καραμανλής και Καραμανλήδες που ανέφερα νωρίτερα: Η Δυναστεία των Καραμάν, μετανάστευσε στην περιοχή, στις επαρχίες Σεβάστεια (σήμερα Σίβας) και Καππαδοκία, από το Αζερμπαϊτζάν τον 13ο αιώνα. Επέκτειναν τα εδάφη τους, έκαναν πολλούς πολέμους με τους Οθωμανούς και το κράτος των Καραμανιδών τερματίστηκε τελικά από τους Οθωμανούς το 1487. Το όνομα όμως των Καραμάνων παρέμεινε μέχρι σήμερα. «Καραμανλής» λοιπόν, είναι άτομο από την περιοχή Καραμάν, δηλαδή από την Καππαδοκία. Το φωνητικό επίθημα - κατάληξη «lɝ » στα τουρκικά σημαίνει «από». Μέσα από αιώνες τουρκικής κατοχής, υιοθετήσαμε αυτό το επίθημα και το κάναμε “lis” αφού δεν υπάρχει ήχος “lɝ” στα Ελληνικά. Άρα, ο Καραμανλής είναι κάποιος από την περιοχή του Καραμάν, όπως λέμε Ρήγας Φερραίος και Ρήγας Βελεστινλής, δηλαδή καταγόμενος από την πόλη Βελεστίνο.
Η θάλασσα πάντα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ιστορία των Ελλήνων αφού η Ελλαδική χερσόνησος περιβάλλεται από νερό. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν δραστήριοι ναυτικοί που αναζητούσαν ευκαιρίες για εμπόριο και ίδρυσαν νέες ανεξάρτητες πόλεις ως αποικίες τους σε παράκτιες τοποθεσίες σε όλη την Μεσόγειο Θάλασσα. Τον έβδομο και τον έκτο αιώνα π.Χ., οι ελληνικές αποικίες και οι οικισμοί εκτείνονταν από την δυτική Μικρά Ασία έως την νότια Ιταλία, την Σικελία και την Βόρεια Αφρική.
Οι πόλεις κατά μήκος των μικρασιατικών ακτών ήκμασαν. Καλλιέργησαν σχέσεις με άλλα εύπορα κέντρα όπως οι Σάρδεις στην Λυδία, πόλη την οποία κυβερνούσε ο μυθώδης βασιλιάς Κροίσος τον έκτο αιώνα π.Χ. Εκείνη την εποχή, αυτές οι πόλεις, δηλαδή οι ανατολικοί Έλληνες, ήλεγχαν μεγάλο μέρος του Αιγαίου Πελάγους. Ίδρυσαν και άλλες ανεξάρτητες πόλεις στα βόρεια κατά μήκος της Μαύρης Θάλασσας και το εμπόριο στην περιοχή τούς έδωσε πρόσβαση σε πολύτιμες πρώτες ύλες, όπως ο χρυσός (θυμηθείτε το χρυσόμαλλο δέρας), αλλά και το σιτάρι.
Μετά από την στρατιωτική εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου (336–323 π.Χ.), άνοιξαν διάπλατοι εμπορικοί δρόμοι σε όλη την Ασία, που εκτείνονταν μέχρι το Αφγανιστάν και την κοιλάδα του Ινδού ποταμού. Μέσω αυτών των νέων εμπορικών δρόμων, η ελληνική τέχνη εισήχθη στους πολιτισμούς της Ανατολής και Έλληνες καλλιτέχνες εξετέθησαν σε επιδράσεις από διαφορετικά στυλ και τεχνικές, καθώς και σε γνωριμία με πολύτιμους λίθους. Σμαράγδια, ρουμπίνια και αμέθυστοι ενσωματώθηκαν σε νέους τύπους Ελληνιστικών κοσμημάτων, τα οποία ήταν πιο εντυπωσιακά από ποτέ. Στους επόμενους αιώνες, οι Έλληνες συνέχισαν να ζουν σε αυτές τις ανατολικές περιοχές και πάντα διατηρούσαν επαφή με την ηπειρωτική Ελλάδα.
Τον 11ο αιώνας π.Χ. οι Έλληνες αποίκισαν τις ανατολικές ακτές του Αιγαίου Πελάγους και τον 10ο αιώνα π.Χ. οι Έλληνες ίδρυσαν την Μίλητο όχι μακριά από το νησί της Σάμου.
Εικ. 3. Η Μίλητος λίγο πιο κάτω και απέναντι από τη Σάμο.
Η Μίλητος έγινε γνωστή για τον μεγάλο αριθμό αποικιών που ίδρυσε. Θεωρήθηκε η μεγαλύτερη ελληνική μητρόπολη γιατί ίδρυσε περισσότερες αποικίες από οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη. Μέχρι τον 6ο αιώνα π.Χ. η Μίλητος είχε ιδρύσει 75 αποικίες!!! Μεταξύ αυτών ήταν: Αμισσός, Σινώπη, Τραπεζούς (Τραπεζούντα) και πολλές άλλες. Το όνομα της Σινώπης στα Τουρκικά είναι…Sinop, η Τραπεζούς είναι Trapzon, η Μίλητος είναι… Μιλέτ -αφού διέγραψαν τα δύο τελευταία γράμματα από το αρχαίο όνομά της. Συμβαίνει όμως στα Τουρκικά Milet να σημαίνει ...άνθρωποι, κόσμος, λαός.
Ο Θαλής ο Μηλίσιος (634 – 546 π.Χ.) ήταν ο Έλληνας φιλόσοφος που κατάγονταν από τη Μίλητο και αναφέρεται ως πατέρας της Επιστήμης ̶ των μαθηματικών, της γεωμετρίας, της φιλοσοφίας και της αστρονομίας. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Θαλής προέβλεψε την έκλειψη ηλίου της 28ης Μαΐου, του έτους 585 π.Χ !
Κατά τον 10ο αιώνα π.Χ.: έχουμε και την προέλευση των Ομηρικών ποιημάτων.
750 π.Χ. : Ο Ελληνικός αποικισμός εξαπλώνεται στην νότια Ιταλία γύρω στο 650 π.Χ. Τα πρώτα Ελληνικά νομίσματα κόπτονται από τον βασιλιά Αλυάττη της Λυδίας, πατέρα του Κροίσου, και η Μίλητος αρχίζει να ιδρύει αποικίες τόσο στην Μαύρη Θάλασσα όσο και αλλού στην Μεσόγειο.
657 π.Χ.: η πόλη/κράτος των Μεγάρων με επικεφαλής τον Βύζα ιδρύει το Βυζάντιο. Οι Έλληνες είχαν πράγματι πάει ως έμποροι μέχρι την Θάλασσα του Αζόφ ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ. Η Αζοφική Θάλασσα είναι ένας περίκλειστος κόλπος της Μαύρης Θάλασσας μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Η θάλασσα είναι ρηχή και μοιάζει με «κλειστή» λίμνη. Οι αρχαίοι Έλληνες την είχαν ονομάσει «Μαιώτιδα Λίμνη» από τους Μαιώτες, μια φυλή που ζούσε στην περιοχή.
Η μετανάστευση ουσιαστικά σταμάτησε τον 6ο αιώνα, και ο Ελληνικός κόσμος είχε γίνει, πολιτιστικά και γλωσσικά, πολύ μεγαλύτερος από την περιοχή της σημερινής Ελλάδας. Οι Ελληνικές αποικίες δεν ελέγχονταν πολιτικά από τις ιδρυτικές τους πόλεις, διατηρούσαν όμως θρησκευτικούς και εμπορικούς δεσμούς μαζί τους.
Έτσι οι Έλληνες ζούσαν στην Μικρά Ασία, δηλαδή στην σημερινή Τουρκία, για πάνω από 3.000 χρόνια. Όταν οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέκτησαν την περιοχή, τα ονόματα πολλών πόλεων τα άλλαξαν ή τα μετέβαλαν εν μέρει, για να ακούγονται σαν Τουρκικά, όπως ανέφερα προηγουμένως. Κάποια όμως όχι πολύ, όπως η Amasya (το γράφω ακόμα με «ει» αντί για «y») δηλαδή Αμάσεια, Marmara αντί για Μαρμαράς, Kutahya αντί για Κιουτάχεια, Menemen αντί για Μενεμένη, και άλλα. Ορισμένες γεωγραφικές περιοχές φέρουν ακόμη τα Ελληνικά τους ονόματα από την αρχαία εποχή.
Ας ξεκινήσουμε με την Μαύρη Θάλασσα.
Εικ. 4. Ο Εύξεινος Πόντος (Μαύρη θάλασσα) και οι ελληνικές αποικίες σε ελληνικό χάρτη.
Ο Στράβων που γεννήθηκε το 64 π.Χ. στην Αμάσεια, όχι μακριά από την Μαύρη Θάλασσα, ήταν Έλληνας ιστορικός, φιλόσοφος και γεωγράφος. Στους 17 τόμους του έργου του "Γεωγραφία" αναφέρει ότι η Μαύρη Θάλασσα ονομάζονταν "Ο Πόντος" που σημαίνει "Η Θάλασσα". Αργότερα "Εύξεινος Πόντος", δηλαδή "Φιλόξενη Θάλασσα." Η λέξη Εύξεινος (ευ= καλός + ξένος= ξένος, δηλαδή καλός για τους ξένους) αντικατέστησε ένα παλαιότερο όνομα, Άξενος Πόντος, δηλαδή Αφιλόξενη Θάλασσα. Το όνομα αυτό βρέθηκε για πρώτη φορά στα γραπτά του Πίνδαρου, του Έλληνα λυρικού ποιητή από την Θήβα (5ος αιώνας π.Χ.).
Εικ. 5. Ο Εύξεινος Πόντος και οι ελληνικές αποικίες σε βρετανικό χάρτη.
Ο Στράβων πιστεύει ότι η Μαύρη Θάλασσα νωρίτερα ονομάζονταν «Αφιλόξενη» πριν από τον Ελληνικό αποικισμό επειδή ήταν δύσκολη η πλοήγηση σ’ αυτήν και επειδή στις ακτές της κατοικούσαν άγριες φυλές. Το όνομα άλλαξε σε «Φιλόξενη» ύστερα από την αποίκιση απο τους Μιλήσιους της νότιας ακτογραμμής,την περιοχή που σήμερα αποκαλούμε Πόντο. Όσον αφορά την ονομασία «Μαύρη Θάλασσα», υπάρχουν αρκετές θεωρίες για αυτό. Η Μαύρη Θάλασσα είναι η μεγαλύτερη «μερομηκτική λεκάνη» στον κόσμο όπου τα βαθιά νερά δεν αναμιγνύονται με τα ανώτερα στρώματα νερού που λαμβάνουν οξυγόνο από την ατμόσφαιρα. Αυτό σημαίνει ότι το οξυγόνο εμποδίζεται να φτάσει στα βαθύτερα επίπεδα, κάτι που κάνει το νερό να φαίνεται πιο σκούρο (μαύρο).
"Μερομηκτική" σημαίνει «μερικώς αναμεμειγμένη»
"Ολομηκτική" σημαίνει «εντελώς ανάμεικτη»
Μια άλλη θεωρία ενοχοποιεί την έντονη ομίχλη που αναπτύσσεται πάνω από την Μαύρη Θάλασσα, η οποία απορροφά το φως και κάνει το νερό να φαίνεται σκούρο (μαύρο). Και / ή επειδή ήταν Θάλασσα του Θανάτου. Οι ναυτικοί του παρελθόντος, αν έπεφταν σε μια καταιγίδα, συνήθως έχαναν την ζωή τους εξαιτίας της απουσίας νησιών, στα οποία θα μπορούσαν να καταφύγουν για να σωθούν, αλλά και λόγω της αγριότητας των καταιγίδων που ξεσπούσαν.