Μυθολογία, Ιστορία, πολιτισμός, τραγούδια, χοροί, μουσικά όργανα, φαγητά.
Δέσποινα Σκεντέρη
Δημοσιογράφος, αρθρογράφος στο Mediterranean Quarterly Journal
Κατά την διάρκεια των πολλών ετών που ζω στις Ηνωμένες Πολιτείες, ανακάλυψα ότι πολλοί άνθρωποι δεν έχουν αρκετές γνώσεις για την Μικρά Ασία, ή είναι μάλλον μπερδεμένοι με τα λίγα πράγματα που γνωρίζουν. Πολλοί Αμερικανοί ελληνικής καταγωγής μου έχουν πει ότι τα λίγα που ξέρουν για την Μικρά Ασία προέρχονται από συζητήσεις στο σπίτι τους, μια και δεν έχουν διδαχθεί ή ακούσει ποτέ κάτι σχετικό σε καμία από τις τάξεις τους στο σχολείο.
Θα αναφέρω ένα αρκετά ενδιαφέρον περιστατικό που συνέβη στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Ήταν Δεκέμβριος όταν ο Andy Rooney του τηλεοπτικού προγράμματος «60 Minutes» μίλησε για το ποιος ήταν ο Santa Claus.
Είπε ότι ο Santa ήταν ο Άγιος Νικόλαος, ...ΤΟΥΡΚΟΣ επίσκοπος!!! Περιττό να πω ότι αμέσως διαμαρτυρήθηκα ηλεκτρονικά και προέτρεψα και φίλους να κάνουν το ίδιο διότι:. α. Φυσικά στο Ισλάμ δεν υπάρχουν... επίσκοποι, και β. η περιοχή όπου γεννήθηκε ο Άγιος Νικόλαος το 270 μ.Χ., δεν ήταν Τουρκική! Η περιοχή είχε ελληνικό χαρακτήρα και οι κάτοικοι μιλούσαν ελληνικά. Δύο εβδομάδες αργότερα ο κ. Rooney ζήτησε συγγνώμη για το λάθος του στον αέρα, με έναν μάλλον αλαζονικό τρόπο, δυσαρεστημένος με τους «Ελληνοαμερικανούς τηλεθεατές που παραπονέθηκαν», όπως είπε.Παραδόξως όμως, χρόνια αργότερα, στις 6 Δεκεμβρίου 2009, έπεσα πάνω σε ένα άρθρο γραμμένο από το Καθολικό Πρακτορείο Ειδήσεων που ανέφερε τα ίδια! Ιδού το σχετικό απόσπασμα: «Στις 6 Δεκεμβρίου, οι πιστοί τιμούν την μνήμη ενός Τούρκου επισκόπου στην πρώτη εκκλησία», κ.λπ., κ.λπ. Έχω φέρει μαζί μου μερικά αντίγραφα αυτού του άρθρου για όποιον θα ήθελε να το δει. Δύο εβδομάδες αργότερα, και αφού πολλοί από μάς διαμαρτυρηθήκαμε, το άρθρο στην ιστοσελίδα τους διορθώθηκε!
Απόψε, δεν θα αφηγηθώ απλά κομμάτια από την Ιστορία σαν να διαβάζω σελίδες κάποιου βιβλίου. Θα αναφερθώ σε ιστορικά γεγονότα και συγκεκριμένα για την Ελληνική Μικρασιατική Κληρονομιά, δηλαδή για όσα έχουμε κληρονομήσει από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, μέσω ονομάτων και ιστοριών μέχρι και από την αρχαιότητα. Λοιπόν, ας ξεκινήσουμε από την αρχή!
Εικ. 1. Εδώ απεικονίζεται χάρτης της Μικράς Ασίας με τα ονόματα των περιοχών/κρατών στην αρχαιότητα.
Το όνομα ΑΣΙΑ
Στην ελληνική μυθολογία η Ασία ήταν μια Τιτάνα θεά στην Λυδία η οποία ήταν μια από τις περιοχές/κράτη που φαίνεται στον χάρτη. Οι Τιτάνες ήταν μια φυλή ισχυρών θεοτήτων, απόγονοι της Γαίας (Γης) και του Ουρανού. Οι Τιτάνες ανατράπηκαν από μια φυλή νεότερων θεών, τους Ολύμπιους, κατά τη διάρκεια μιας μάχης μεταξύ τους που αναφέρεται ως Τιτανομαχία (Πόλεμος των Τιτάνων). Όταν η περιοχή αυτή κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους, η Λυδία έγινε επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με το όνομα Aσία.
Το όνομα Μικρά Ασία δόθηκε στην περιοχή όπως την γνωρίζουμε σήμερα, από τον συγγραφέα Παύλο Ορόσιο κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. Ακούμε όμως και την ονομασία «Ανατολία», καθώς και Anatolia, όταν
γίνεται κάποια αναφορά γι’ αυτήν την περιοχή. Ο Κωνσταντίνος ο 4ος, αυτοκράτορας της Μακεδονικής δυναστείας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τον 9ο αιώνα μ.Χ., αναφέρονταν στην Μικρά Ασία ως το «Ανατολικόν θέμα», (από τις ελληνικές λέξεις Ανατολή=από όπου ανατέλλει ο ήλιος, και Θέμα=διοικητική διαίρεση του Ρωμαϊκού κράτους) ονομασία που τοποθετούσε την Μικρά Ασία Ανατολικά του Βυζαντίου, ενώ η Ευρώπη βρίσκονταν στην Δύση. Έτσι η λέξη Ανατολή έγινε Ανατολία (Anatolia) και οι Τούρκοι την αποκαλούν «Anadolu». Η ετυμολογία της λέξης απο τους Τούρκους: ana στα Τουρκικά σημαίνει Μητέρα, dolu σημαίνει «γεμάτος» και η λέξη «Anadolu» ερμηνεύεται απο τους Τούρκους ως ... η γεμάτη (μεγάλη) αγκαλιά της μητέρας.
Το να έχεις ρίζες (προγόνους) σε αυτό το μέρος του κόσμου
Πριν από αρκετά χρόνια, όταν πήγα στο σπίτι ενός φίλου, ο οικοδεσπότης μου σύστησε μια κυρία από άλλη πόλη λέγοντας: «Αυτή είναι η κυρία Crist κι απο δώ η Δέσποινα Σκεντέρη». Μέσα σε δευτερόλεπτα, η κυρία Crist (Ελληνίδα), είπε: «Είστε από την Μικρά Ασία; Μικρασιάτισσα είστε;” Εγώ έμεινα άναυδη. Αυτό που σκέφθηκα αμέσως ήταν...«πώς να το κατάλαβε!» «Ναι», της είπα, «..μα πώς το ξέρατε; Μόλις τώρα δα συναντηθήκαμε»! Η απάντησή της ήταν: «Απο το όνομά σου. Το Δέσποινα είναι πολύ κοινό όνομα μεταξύ των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και σχεδόν όλες οι Δέσποινες έχουν ρίζες από αυτό το μέρος του κόσμου». Και ναι, ο πατέρας μου γεννήθηκε στην Αμισσό, γνωστή πλέον ως Σαμσών ή Σαμσούς, στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας, στον Πόντο. Δεν ήταν όμως Πόντιος. Οι παππούδες του είχαν μετακομίσει στην Αμισσό από την Καισάρεια της Καππαδοκίας. Ήταν επομένως Καραμανλήδες. Θα επανέλθω στην λέξη Καραμανλής και Καραμανλήδες.
Εικ. 2. Οι γονείς μου την επόμενη μέρα του γάμου τους. Η μητέρα μου φορούσε το «Δευτεριάτικο Φόρεμά» της ̶ το φόρεμα της 2ης ημέρας του γάμου ̶ όπως συνηθιζόταν τότε.
Η μητέρα μου είχε γεννηθεί στην Προύσα. Από πού πήρε το όνομά της η πόλη; Το 202 π.Χ., ο Φίλιππος ο 5ος της Μακεδονίας (όχι ο Φίλιππος, πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εκείνος ήταν Φίλιππος ο 2ος) κέρδισε έναν πόλεμο στην περιοχή που βρίσκεται η Προύσα, και παραχώρησε την πόλη που ονομάζονταν εκείνα τα χρόνια Κίος στον Προυσία, Βασιλιά της Βιθυνίας, επειδή τον είχε βοηθήσει στον πόλεμο εναντίον της Περγάμου και της Ηράκλειας της Ποντικής. Τότε ο βασιλιάς Προυσίας έδωσε στην πόλη το όνομά του και την μετονόμασε Προύσα.
Η Πέργαμος βρίσκονταν στην πολιτεία/περιοχή της Μυσίας, κοντά στην ακτή και ακριβώς απέναντι από την Μυτιλήνη/Λέσβο. Η Ηράκλεια Ποντική ήταν λιμάνι στην νότια ακτή της Μαύρης Θάλασσας που ιδρύθηκε γύρω στο 560 π.Χ. από τα Μέγαρα, την ελληνική πόλη-κράτος της αρχαιότητας στην Πελοπόννησο. Η Ηράκλεια πήρε το όνομά της από τον ημίθεο Ηρακλή. Όσο για το όνομα της πόλης Αμισσός ή Σαμσών, ή Σαμψούς όπως είναι γνωστό σήμερα (εκεί γεννήθηκε ο πατέρας μου), νά πώς εξελίχθηκε μέχρι σήμερα το όνομα από το αρχαίο όνομά της: η φράση “πηγαίνω στην Αμισσό» ήταν.. «πηγαίνω εις Αμισσόν». Το…εις Αμισσόν έγινε «εις Αμ’σσόν», «‘ς Αμ'σσόν», και μετά Σαμσών.
Κάτι ανάλογο έγινε και με την ονομασία της Κωνσταντινούπολης που την αποκαλούσαν Πόλη. Για τους Έλληνες… Η Πόλη (με κεφαλαίο Η)!!! Από το πηγαίνω «εις την ΠΟΛΗ», «εις την Πόλ’», και από του Τούρκους έγινε Ισ- ταν-πόλ - Istanbul! Η Σμύρνη: από το πηγαίνω «εις την Σμύρνην» – «εις Σμύρν’» – έγινε Izmir στα Τουρκικά!
Τώρα όσον αφορά τις λέξεις Καραμανλής και Καραμανλήδες που ανέφερα νωρίτερα: Η Δυναστεία των Καραμάν, μετανάστευσε στην περιοχή, στις επαρχίες Σεβάστεια (σήμερα Σίβας) και Καππαδοκία, από το Αζερμπαϊτζάν τον 13ο αιώνα. Επέκτειναν τα εδάφη τους, έκαναν πολλούς πολέμους με τους Οθωμανούς και το κράτος των Καραμανιδών τερματίστηκε τελικά από τους Οθωμανούς το 1487. Το όνομα όμως των Καραμάνων παρέμεινε μέχρι σήμερα. «Καραμανλής» λοιπόν, είναι άτομο από την περιοχή Καραμάν, δηλαδή από την Καππαδοκία. Το φωνητικό επίθημα - κατάληξη «lɝ » στα τουρκικά σημαίνει «από». Μέσα από αιώνες τουρκικής κατοχής, υιοθετήσαμε αυτό το επίθημα και το κάναμε “lis” αφού δεν υπάρχει ήχος “lɝ” στα Ελληνικά. Άρα, ο Καραμανλής είναι κάποιος από την περιοχή του Καραμάν, όπως λέμε Ρήγας Φερραίος και Ρήγας Βελεστινλής, δηλαδή καταγόμενος από την πόλη Βελεστίνο.
Η θάλασσα πάντα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ιστορία των Ελλήνων αφού η Ελλαδική χερσόνησος περιβάλλεται από νερό. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν δραστήριοι ναυτικοί που αναζητούσαν ευκαιρίες για εμπόριο και ίδρυσαν νέες ανεξάρτητες πόλεις ως αποικίες τους σε παράκτιες τοποθεσίες σε όλη την Μεσόγειο Θάλασσα. Τον έβδομο και τον έκτο αιώνα π.Χ., οι ελληνικές αποικίες και οι οικισμοί εκτείνονταν από την δυτική Μικρά Ασία έως την νότια Ιταλία, την Σικελία και την Βόρεια Αφρική.
Οι πόλεις κατά μήκος των μικρασιατικών ακτών ήκμασαν. Καλλιέργησαν σχέσεις με άλλα εύπορα κέντρα όπως οι Σάρδεις στην Λυδία, πόλη την οποία κυβερνούσε ο μυθώδης βασιλιάς Κροίσος τον έκτο αιώνα π.Χ. Εκείνη την εποχή, αυτές οι πόλεις, δηλαδή οι ανατολικοί Έλληνες, ήλεγχαν μεγάλο μέρος του Αιγαίου Πελάγους. Ίδρυσαν και άλλες ανεξάρτητες πόλεις στα βόρεια κατά μήκος της Μαύρης Θάλασσας και το εμπόριο στην περιοχή τούς έδωσε πρόσβαση σε πολύτιμες πρώτες ύλες, όπως ο χρυσός (θυμηθείτε το χρυσόμαλλο δέρας), αλλά και το σιτάρι.
Μετά από την στρατιωτική εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου (336–323 π.Χ.), άνοιξαν διάπλατοι εμπορικοί δρόμοι σε όλη την Ασία, που εκτείνονταν μέχρι το Αφγανιστάν και την κοιλάδα του Ινδού ποταμού. Μέσω αυτών των νέων εμπορικών δρόμων, η ελληνική τέχνη εισήχθη στους πολιτισμούς της Ανατολής και Έλληνες καλλιτέχνες εξετέθησαν σε επιδράσεις από διαφορετικά στυλ και τεχνικές, καθώς και σε γνωριμία με πολύτιμους λίθους. Σμαράγδια, ρουμπίνια και αμέθυστοι ενσωματώθηκαν σε νέους τύπους Ελληνιστικών κοσμημάτων, τα οποία ήταν πιο εντυπωσιακά από ποτέ. Στους επόμενους αιώνες, οι Έλληνες συνέχισαν να ζουν σε αυτές τις ανατολικές περιοχές και πάντα διατηρούσαν επαφή με την ηπειρωτική Ελλάδα.
Τον 11ο αιώνας π.Χ. οι Έλληνες αποίκισαν τις ανατολικές ακτές του Αιγαίου Πελάγους και τον 10ο αιώνα π.Χ. οι Έλληνες ίδρυσαν την Μίλητο όχι μακριά από το νησί της Σάμου.
Εικ. 3. Η Μίλητος λίγο πιο κάτω και απέναντι από τη Σάμο.
Η Μίλητος έγινε γνωστή για τον μεγάλο αριθμό αποικιών που ίδρυσε. Θεωρήθηκε η μεγαλύτερη ελληνική μητρόπολη γιατί ίδρυσε περισσότερες αποικίες από οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη. Μέχρι τον 6ο αιώνα π.Χ. η Μίλητος είχε ιδρύσει 75 αποικίες!!! Μεταξύ αυτών ήταν: Αμισσός, Σινώπη, Τραπεζούς (Τραπεζούντα) και πολλές άλλες. Το όνομα της Σινώπης στα Τουρκικά είναι…Sinop, η Τραπεζούς είναι Trapzon, η Μίλητος είναι… Μιλέτ -αφού διέγραψαν τα δύο τελευταία γράμματα από το αρχαίο όνομά της. Συμβαίνει όμως στα Τουρκικά Milet να σημαίνει ...άνθρωποι, κόσμος, λαός.
Ο Θαλής ο Μηλίσιος (634 – 546 π.Χ.) ήταν ο Έλληνας φιλόσοφος που κατάγονταν από τη Μίλητο και αναφέρεται ως πατέρας της Επιστήμης ̶ των μαθηματικών, της γεωμετρίας, της φιλοσοφίας και της αστρονομίας. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Θαλής προέβλεψε την έκλειψη ηλίου της 28ης Μαΐου, του έτους 585 π.Χ !
Κατά τον 10ο αιώνα π.Χ.: έχουμε και την προέλευση των Ομηρικών ποιημάτων.
750 π.Χ. : Ο Ελληνικός αποικισμός εξαπλώνεται στην νότια Ιταλία γύρω στο 650 π.Χ. Τα πρώτα Ελληνικά νομίσματα κόπτονται από τον βασιλιά Αλυάττη της Λυδίας, πατέρα του Κροίσου, και η Μίλητος αρχίζει να ιδρύει αποικίες τόσο στην Μαύρη Θάλασσα όσο και αλλού στην Μεσόγειο.
657 π.Χ.: η πόλη/κράτος των Μεγάρων με επικεφαλής τον Βύζα ιδρύει το Βυζάντιο. Οι Έλληνες είχαν πράγματι πάει ως έμποροι μέχρι την Θάλασσα του Αζόφ ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ. Η Αζοφική Θάλασσα είναι ένας περίκλειστος κόλπος της Μαύρης Θάλασσας μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Η θάλασσα είναι ρηχή και μοιάζει με «κλειστή» λίμνη. Οι αρχαίοι Έλληνες την είχαν ονομάσει «Μαιώτιδα Λίμνη» από τους Μαιώτες, μια φυλή που ζούσε στην περιοχή.
Η μετανάστευση ουσιαστικά σταμάτησε τον 6ο αιώνα, και ο Ελληνικός κόσμος είχε γίνει, πολιτιστικά και γλωσσικά, πολύ μεγαλύτερος από την περιοχή της σημερινής Ελλάδας. Οι Ελληνικές αποικίες δεν ελέγχονταν πολιτικά από τις ιδρυτικές τους πόλεις, διατηρούσαν όμως θρησκευτικούς και εμπορικούς δεσμούς μαζί τους.
Έτσι οι Έλληνες ζούσαν στην Μικρά Ασία, δηλαδή στην σημερινή Τουρκία, για πάνω από 3.000 χρόνια. Όταν οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέκτησαν την περιοχή, τα ονόματα πολλών πόλεων τα άλλαξαν ή τα μετέβαλαν εν μέρει, για να ακούγονται σαν Τουρκικά, όπως ανέφερα προηγουμένως. Κάποια όμως όχι πολύ, όπως η Amasya (το γράφω ακόμα με «ει» αντί για «y») δηλαδή Αμάσεια, Marmara αντί για Μαρμαράς, Kutahya αντί για Κιουτάχεια, Menemen αντί για Μενεμένη, και άλλα. Ορισμένες γεωγραφικές περιοχές φέρουν ακόμη τα Ελληνικά τους ονόματα από την αρχαία εποχή.
Ας ξεκινήσουμε με την Μαύρη Θάλασσα.
Εικ. 4. Ο Εύξεινος Πόντος (Μαύρη θάλασσα) και οι ελληνικές αποικίες σε ελληνικό χάρτη.
Ο Στράβων που γεννήθηκε το 64 π.Χ. στην Αμάσεια, όχι μακριά από την Μαύρη Θάλασσα, ήταν Έλληνας ιστορικός, φιλόσοφος και γεωγράφος. Στους 17 τόμους του έργου του "Γεωγραφία" αναφέρει ότι η Μαύρη Θάλασσα ονομάζονταν "Ο Πόντος" που σημαίνει "Η Θάλασσα". Αργότερα "Εύξεινος Πόντος", δηλαδή "Φιλόξενη Θάλασσα." Η λέξη Εύξεινος (ευ= καλός + ξένος= ξένος, δηλαδή καλός για τους ξένους) αντικατέστησε ένα παλαιότερο όνομα, Άξενος Πόντος, δηλαδή Αφιλόξενη Θάλασσα. Το όνομα αυτό βρέθηκε για πρώτη φορά στα γραπτά του Πίνδαρου, του Έλληνα λυρικού ποιητή από την Θήβα (5ος αιώνας π.Χ.).
Εικ. 5. Ο Εύξεινος Πόντος και οι ελληνικές αποικίες σε βρετανικό χάρτη.
Ο Στράβων πιστεύει ότι η Μαύρη Θάλασσα νωρίτερα ονομάζονταν «Αφιλόξενη» πριν από τον Ελληνικό αποικισμό επειδή ήταν δύσκολη η πλοήγηση σ’ αυτήν και επειδή στις ακτές της κατοικούσαν άγριες φυλές. Το όνομα άλλαξε σε «Φιλόξενη» ύστερα από την αποίκιση απο τους Μιλήσιους της νότιας ακτογραμμής,την περιοχή που σήμερα αποκαλούμε Πόντο. Όσον αφορά την ονομασία «Μαύρη Θάλασσα», υπάρχουν αρκετές θεωρίες για αυτό. Η Μαύρη Θάλασσα είναι η μεγαλύτερη «μερομηκτική λεκάνη» στον κόσμο όπου τα βαθιά νερά δεν αναμιγνύονται με τα ανώτερα στρώματα νερού που λαμβάνουν οξυγόνο από την ατμόσφαιρα. Αυτό σημαίνει ότι το οξυγόνο εμποδίζεται να φτάσει στα βαθύτερα επίπεδα, κάτι που κάνει το νερό να φαίνεται πιο σκούρο (μαύρο).
"Μερομηκτική" σημαίνει «μερικώς αναμεμειγμένη»
"Ολομηκτική" σημαίνει «εντελώς ανάμεικτη»
Μια άλλη θεωρία ενοχοποιεί την έντονη ομίχλη που αναπτύσσεται πάνω από την Μαύρη Θάλασσα, η οποία απορροφά το φως και κάνει το νερό να φαίνεται σκούρο (μαύρο). Και / ή επειδή ήταν Θάλασσα του Θανάτου. Οι ναυτικοί του παρελθόντος, αν έπεφταν σε μια καταιγίδα, συνήθως έχαναν την ζωή τους εξαιτίας της απουσίας νησιών, στα οποία θα μπορούσαν να καταφύγουν για να σωθούν, αλλά και λόγω της αγριότητας των καταιγίδων που ξεσπούσαν.
Εικ. 6. Χάρτης της περιοχής της χώρας του Πόντου.
Η ονομασία "Πόντος". Πρόκειται για την «λωρίδα» της γης στην νότια ακτή του Εύξεινου Πόντου/της Μαύρης Θάλασσας. Η περιοχή αυτή ονομάστηκε για πρώτη φορά ως «η χώρα εν Πόντοι», δηλαδή μια χώρα στον [Εύξεινο] Πόντο, στην Εκστρατεία του Κύρου, στο έργο του Ξενοφώντα 'Κύρου Ανάβασις'.
Η Κύρου Ανάβασις/Εκστρατεία χρησιμοποιήθηκε αργότερα από τον Μέγα Αλέξανδρο ως οδηγός επί του πεδίου.
Ο Ξενοφών, καταγόμενος από την Αθήνα, έζησε από το 430 έως το 354 π.Χ. Ήταν Έλληνας ιστορικός, στρατιώτης, μισθοφόρος, φιλόσοφος, σύγχρονος και μεγάλος θαυμαστής του Σωκράτη.
Εικ. 7. Τα Στενά του Βοσπόρου και οι δυο πλευρές της Κωνσταντινούπολης.
Συνεχίζουμε τον δρόμο μας για το Αιγαίο Πέλαγος. Πρώτα περνάμε από τα Στενά του Βοσπόρου. Η λέξη Βόσπορος σημαίνει «το πέρασμα μιας αγελάδας» (Βούς = αγελάδα, και πόρος = πέρασμα).
Η Ιώ, κόρη του βασιλιά του Άργους στην Πελοπόννησο, είχε ερωτική σχέση με τον Δία. Η γυναίκα του Δία, η Ήρα, όταν το έμαθε έγινε έξαλλη και ο Δίας μετέτρεψε την Ιώ σε αγελάδα για να την προστατεύσει από την γυναίκα του.
Η Ήρα όμως έκανε τον άντρα της να αρνηθεί την υπόθεση και τον έπεισε να δώσει την αγελάδα σ' αυτήν. Η Ήρα έβαλε τότε την αγελάδα υπό την επίβλεψη ενός γίγαντα, συγγενή της, ο οποίος είχε… 100 μάτια σε όλο του το σώμα. Εκείνον τον καιρό η αγελάδα βρίσκονταν γύρω από τις Μυκήνες στην Πελοπόννησο και μετά πήγε στο νησί Εύβοια. Έτσι πήρε το όνομά της η Εύβοια: ευ= καλή, και βους= αγελάδα, άρα Εύβοια σημαίνει η καλή αγελάδα, ή ο τόπος με πολλές αγελάδες.
Ενώ βρίσκονταν στην Εύβοια, ο Θεός Ερμής αποκοίμισε τον γίγαντα και τον σκότωσε. Η Ήρα, αναζητώντας ακόμα εκδίκηση, έστειλε μια αλογόμυγα να βασανίζει την Ιώ που ήταν πλέον αγελάδα. Η αγελάδα συνέχιζε να κινείται από τόπο σε τόπο και τελικά πήγε στον Εύξεινο Πόντο, την Μαύρη Θάλασσα, περνώντας από το στενό που το λέμε Βόσπορος και που σημαίνει 'το πέρασμα της αγελάδας' (βους +πόρος). Σήμερα Ιώ ονομάζεται ένας δορυφόρος του πλανήτη Δία.
Προποντίδα, ή και Θάλασσα του Μαρμαρά
«Προ» σημαίνει πριν, και «Πόντος» σημαίνει Θάλασσα. Επομένως «Προποντίς» σημαίνει πριν φτάσει κανείς στην Θάλασσα, στον Πόντο, συγκεκριμένα στον Εύξεινο Πόντο, στον δρόμο από την Ελλάδα. Το όνομα «Θάλασσα του Μαρμαρά» το πήρε από το νησί Μαρμαράς, που είναι πλούσιο σε ορυχεία μαρμάρου. Συνεχίζοντας το ταξίδι μας, μπαίνουμε πια στον Ελλήσποντο ή στα στενά των Δαρδανελλίων.
Ο έλεγχος της ναυσιπλοΐας μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου από τα στενά των Δαρδανελλίων και του Βοσπόρου ήταν ανέκαθεν τεράστιας στρατηγικής και εμπορικής σημασίας στην
ιστορία, εξ ου και ο τρωϊκός πόλεμος του μεγάλου Ίωνα ποιητή, του Ομήρου.
Εικ. 8. Τα στενά των Δαρδανελίων
Εικ. 9. Προποντίδα λέγεται η θάλασσα πριν από το πέρασμα στη Μαύρη θάλασσα.
Ο Φρίξος και η Έλλη
Ο Φρίξος και η Έλλη ήταν παιδιά του Αθάμα, βασιλιά του Ορχομενού στην Βοιωτία της Στερεάς Ελλάδας. Η μητριά τους που τα ζήλευε, συνωμότησε να τα σκοτώσουν θυσιάζοντάς τα στους Θεούς για να σταματήσει η πείνα που είχε επικρατήσει εκείνο τον καιρό στο βασίλειο. Η πείνα όμως είχε προκληθεί από την ίδια την μητριά! Είχε κανονίσει να καβουρδιστούν όλοι οι σπόροι για να μην φυτρώσουν. Τότε η πραγματική τους μητέρα, η Νεφέλη, θεά των νεφών (ονομασία προερχόμενη από το νέφος = σύννεφο), έστειλε ένα φτερωτό κριάρι του οποίου το δέρμα ήταν από χρυσό - «το κριάρι με το χρυσόμαλλο δέρας» - για να τα σώσει. Το κριάρι πήρε τα δυό αδέλφια στην πλάτη του και πέταξε από την Ελλάδα μέχρι την Κολχίδα που βρίσκεται στην σημερινή Γεωργία, ανατολικά της Μαύρης Θάλασσας. Πριν φτάσει όμως το ιπτάμενο κριάρι στον προορισμό του, η Έλλη έπεσε στην θάλασσα και από τότε η θάλασσα πήρε το όνομά της και λέγεται Ελλήσποντος (δηλαδή η θάλασσα της Έλλης) = Πόντος (θάλασσα) της Έλλης.
Το όνομα Δαρδανέλια, προέρχεται από το όνομα μιας αρχαίας πόλης, της Δαρδάνου, στην Ασιατική ακτή. Ο Δάρδανος, γιος του Δία και της Ηλέκτρας, άφησε το σπίτι του στην Αρκαδία της Πελοποννήσου μετά από τον μεγάλο κατακλυσμό, αυτόν του Δευκαλίωνα, που ήταν αντίστοιχος με τον βιβλικό κατακλυσμό, όταν οι κορυφές των βουνών είχαν γίνει νησιά. Ο Δάρδανος και ο λαός του εγκαταστάθηκαν στην Τρωάδα, την χερσόνησο όπου βρίσκονταν η Τροία, και έχτισαν την πρωτεύουσά τους, την Δαρδανία, βορείως της Τροίας. Ο Ζάκυνθος, ένας από τους γιούς του Δαρδάνου, ήταν ο πρώτος οικιστής σε νησί του Ιονίου Πελάγους που αργότερα ονομάστηκε Ζάκυνθος.
Η Δαρδανία μετονομάστηκε σε 'Κάστρο του Σουλτάνου' (Sultan Kalesi) και σήμερα η πόλη του Δάρδανου ονομάζεται Τσανάκαλλε (Chanak kalesi = Pot Fortress = Κάστρο Κεραμικών) από τότε που η πόλη άρχισε να γίνεται γνωστή για τα κεραμικά της.
Βυζάντιο και Κωνσταντινούπολη
Διαβάζουμε και μιλάμε για το Βυζάντιο ή την Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η αυτοκρατορία πήρε το όνομά της από τη μικρή πόλη του Βυζαντίου, που ιδρύθηκε από τους Μεγαρείς το 667 π.Χ. Ιδρύθηκε από τον αρχηγό του που λεγόταν Βύζας. Αργότερα, στις 11 Μαΐου 330 μ.Χ., αυτή η πόλη του Βυζαντίου μετονομάστηκε σε Κωνσταντινούπολη προς τιμήν του αυτοκράτορα Μεγάλου Κωνσταντίνου, τον μετέπειτα ονομασθέντα Άγιο Κωνσταντίνο, ο οποίος κυβέρνησε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επί 31 χρόνια (306-337 μ.Χ.). Στην πραγματικότητα ο ίδιος ο Κωνσταντίνος έδωσε στην πόλη το όνομά του ̶ όπως γίνονταν τόσο συχνά στην αρχαιότητα ̶ και το όνομα αυτό σημαίνει «η πόλη του Κωνσταντίνου».
Εικ. 10. Νόμισμα με απεικόνιση του Βύζαντα, 161-180 μ.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Κωνσταντινούπολης.
Όταν το δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έπεσε το 476 μ.Χ., το ανατολικό μισό της (Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος) αναφερόταν μεταγενέστερα ως Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Αυτή η αυτοκρατορία σε διάρκεια 11 αιώνων είχε περιόδους μεγάλης ακμής και προσφοράς στον πολιτισμό! Σήμερα είναι μια ξεχασμένη αυτοκρατορία παρά το ότι έσωσε τον Δυτικό πολιτισμό. Η ιστορία του Βυζαντινού πολιτισμού δεν συζητιέται πολύ. Για πολλούς είναι σαν να μην υπήρξε ποτέ. Κι όμως, για περισσότερο από μια χιλιετία, το Βυζάντιο βασίλευσε και στην πραγματικότητα επί αιώνες προστάτευσε την Δυτική Ευρώπη από εισβολές βαρβάρων.
Πολλά βιβλία για την Βυζαντινή Αυτοκρατορία έχουν γραφτεί από τον σημαντικό ιστορικό Στίβεν Ράνσιμαν. Το πλήρες όνομά του είναι Sir James Cochran Stevenson Runciman (7 Ιουλίου 1903 – 1 Νοεμβρίου 2000). Το βιβλίο του για τον Βυζαντινό πολιτισμό είναι πολύ
ενδιαφέρον και κατατοπιστικό.
Όταν η Ευρώπη έπεσε στους 'Σκοτεινούς Αιώνες' (900 ετών) και ο αλφαβητισμός σχεδόν εξαφανίστηκε στην Δύση, το Βυζάντιο έκανε την πρωτοβάθμια εκπαίδευση διαθέσιμη και στα δύο φύλα. Στο Βυζάντιο είχαν τότε νοσοκομεία, δημόσια λουτρά, γηροκομεία, και ένα σωρό από εξυπηρετήσεις των πολιτών. Παρ' όλους τους πολέμους, με δεκάδες χιλιάδες σκοτωμένους πολεμιστές, την αδίστακτη κατάληψη της εξουσίας με δολοφονίες και κάθε είδους μεθοδεύσεις, αντίθετα με ό,τι πιστεύουν πολλοί, ήταν το Βυζάντιο που έσωσε και διατήρησε τα μεγάλα δώρα του κλασικού κόσμου. Από τα 55.000 αρχαία ελληνικά κείμενα που υπάρχουν σήμερα, τα 40.000 μας μεταδόθηκαν από βυζαντινούς γραφείς, όπως γράφει ο Lars Brownsworth στο βιβλίο του «Lost to the West» ελδ. 2009..
Εικ. 11. Το εξώφυλλο του βιβλίου του Lars Brownsworth.
Αξίζει να αναφερθεί ότι τριάντα εννέα χρόνια μετά από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, ο Χριστόφορος Κολόμβος ανακάλυψε την Αμερική χρησιμοποιώντας ένα μεταφρασμένο Βυζαντινό κείμενο της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου. Το όνομα του Πτολεμαίου στην μητρική του γλώσσα, την Ελληνική: Κλαύδιος Πτολεμαίος. Ήταν Έλληνας της Αιγύπτου, Ρωμαίος πολίτης (100 μ.Χ. – 170 μ.Χ.).
Η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών Τούρκων το 1453. Οι περισσότεροι μιλάμε για τα 400 χρόνια τουρκικής κατοχής. Για κάποιες περιοχές της Ελλάδας είναι κάτι περισσότερο. Η Θεσσαλονίκη για παράδειγμα κατακτήθηκε 23 χρόνια νωρίτερα από την Κωνσταντινούπολη και απελευθερώθηκε το 1912. Η Θεσσαλονίκη λοιπόν ήταν υπό τουρκική κατοχή για 482 χρόνια, όχι μόνο…400!!
Ο πόλεμος για την ανεξαρτησία της Ελλάδας ξεκίνησε στις 25 Μαρτίου 1821. Ωστόσο, το 1803, 18 χρόνια νωρίτερα, τον Δεκέμβριο μήνα, έλαβε χώρα ένα γεγονός εντυπωσιακό και ταυτόχρονα ανατριχιαστικό μέχρι σήμερα: 60 γυναίκες από το Σούλι - ένα χωριό πάνω στα βουνά του Ηπείρου - αυτοκτόνησαν πέφτοντας μαζί με τα μωρά τους στο φαράγγι από την κορυφή του όρους Ζάλογγο (υψόμετρο: 700 μέτρα), για να μην αιχμαλωτιστούν από τους Τούρκους. Το έκαναν αυτό, η μια μετά την άλλη, τραγουδώντας και χορεύοντας. Αυτό αναφέρεται ως ο Χορός του Ζαλόγγου.
Παρόμοιο περιστατικό συνέβη ξανά 19 χρόνια αργότερα, το 1822. Αυτή τη φορά στη Νάουσα. Γυναίκες μαζί με τα παιδιά τους ανέβηκαν στην γέφυρα του ποταμού Αραπίτσα και ρίχτηκαν στους καταρράκτες μέσα σ' ένα φαράγγι, πάλι για τον ίδιο λόγο, για να μην αιχμαλωτιστούν και ατιμαστούν από τους Τούρκους αυτές και τα παιδιά τους.