Γράφει ο
Μάρκος Τρούλης*
Ποιος υποκίνησε το πραξικόπημα; Γιατί απέτυχε; Ποιος είναι ο ρόλος των Αμερικανών; Υπήρξε συμμετοχή του Γκιουλέν; Αυτά είναι μόνο μερικά από τα ερωτήματα των τελευταίων 24ώρων αναφορικά με τις εξελίξεις στην Τουρκία. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να απαντηθούν τα εν λόγω ερωτήματα, προκειμένου να σκιαγραφήσουμε το δυνατόν πιστότερα τη φύση και την εξέλιξη του καθεστώτος Ερντογάν.
Είναι χρήσιμο να ξέρουμε το βαθμό της αμερικανικής εμπλοκής και το αν η Ουάσιγκτον ήθελε να αλλάξει πραγματικά το καθεστώς ή απλά να στείλει ένα μήνυμα. Επίσης, γιατί ο Γκιουλέν ορίζεται από τον Ερντογάν ως ο πρώτος στόχος; Που τοποθετούνται οι κεμαλικοί ή, για να το πούμε διαφορετικά, ποιος οικειοποιείται τους κεμαλικούς και άρα, το αφήγημα του τουρκικού εθνικισμού; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα ερωτήματα είναι σημαντικότατα. Ωστόσο, μιας και βρισκόμαστε χρονικά κοντά στα γεγονότα, ας διατηρήσουμε μια πιο επιφυλακτική στάση και ας μείνουμε σε εκείνα που σίγουρα γνωρίζουμε.
Πρώτον, ο εσωτερικός κατακερματισμός στην Τουρκία είναι δεδομένος. Το αξιοπρόσεκτο είναι ότι τα μορφικά χαρακτηριστικά του νεοτουρκικού κράτους γεννούν διαρκώς νέους κατακερματισμούς. Η διάσταση μεταξύ Ερντογάν και Γκιουλέν δεν είναι εγγενής ούτε χρονολογείται επί δεκαετίες. Πέραν των Κούρδων, των Αλεβιτών ή της ισλαμοκεμαλικής κοσμοθεωρητικής διάστασης, η ανθρωπολογία και η πολιτική τάξη δείχνουν κατά καιρούς να διασπώνται στο όνομα του εκδυτικισμού, της επιστροφής στις ρίζες στην ανατολή, του εκδυτικισμού με ανατολικούς όρους, της προσέγγισης με την ανατολή δίχως την απώλεια των προνομίων της σχέσης με τη δύση κ.ο.κ. Γιατί, όμως, συμβαίνει αυτό;
Ο μακαρίτης Νεοκλής Σαρρής συνήθιζε να λέει ότι, ίσως και λόγω του οθωμανικού-μουσουλμανικού κεκτημένου, οι Τούρκοι αδυνατούν να αντιληφθούν μία σχέση επί ίσοις όροις. Οι σχέσεις οφείλουν να έχουν κάθετη – δεσποτική – μορφή, δηλαδή να υπάρχει ο εξουσιαστής και ο εξουσιαζόμενος. Η συγκεκριμένη υπόθεση χρησιμοποιείται συχνά κατά την ανάλυση των διεθνών σχέσεων της Τουρκίας, αλλά αφορά και την εσωτερική πολιτική τάξη. Στην Τουρκία, ο νικητής τα παίρνει όλα. Η παραμονή του Ερντογάν στην εξουσία επί 14 έτη με συνεχείς εκλογικές νίκες, που προσέγγισαν το 50%, δε θα μπορούσε να ερμηνευτεί διαφορετικά από τον ίδιο παρά με μια οιονεί έγκριση να «τα πάρει όλα ως νικητής». Αυτό τον φέρνει αντιμέτωπο με τους άλλους πόλους ισχύος, όπως ακριβώς συνέβη με τον Μεντερές και τον Οζάλ παλαιότερα. Τι θα κάνει με τα εκατομμύρια των ανθρώπων ή τα συμφέροντα που εναντιώνονται; Θα τους φυλακίσει ή θα τους εκτελέσει όλους; Υπάρχει μία δυναμική εσωτερικής σύγκρουσης, η οποία είναι αδύνατο να σταματήσει. Όπως και στο διακρατικό σύστημα, οι συσπειρώσεις και οι αντισυσπειρώσεις είναι μονόδρομος όσο δεν υπάρχει καθολικά νομιμοποιημένη και αναγνωρισμένη αρχή. Η κάθετη αντίληψη της εξουσίας διαπερνά το σύνολο του φάσματος της τουρκικής στρατογραφειοκρατίας και κατ’ επέκταση, της νεοϊσλαμικής κυβέρνησης.
Δεύτερον, η ενδυνάμωση του αστυνομικού κράτους είναι δεδομένη. Είτε το πραξικόπημα είχε επικρατήσει είτε όχι, καθίσταται αντιληπτό ότι η περιστολή των ελευθεριών είναι βέβαιη. Ακριβώς υπό την ανάγκη νομιμοποίησης και αναγνώρισης της εξουσίας καθολικά και της εξισορρόπησης των αντίρροπων δυνάμεων, ο Ερντογάν ήδη προχωρά στην επαναφορά της θανατικής ποινής και στη σκληρή τιμωρία των επίδοξων πραξικοπηματιών. Φυσικά, ουδείς αμφισβητεί ότι παρόμοια θα ήταν η εξέλιξη στην περίπτωση επικράτησης του στρατού. Εφόσον ο δεσποτισμός συνιστά εγγενές χαρακτηριστικό, η εξουσία συνυφαίνεται με τη βίαιη επιβολή, ενώ η αμφισβήτηση της δεσποτείας επιφέρει διόγκωση της βίας. Συνεπώς, η εδραίωση της απολυταρχίας είναι δεδομένη, όπως και η εκκίνηση ενός νέου κύκλου αμφισβήτησης. Από εκεί καλείται να εξέλθει η Τουρκία, από τον φαύλο κύκλο της βίας.
Τρίτον, η σημασία και ο ρόλος της Τουρκίας στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων είναι σε μετάβαση. Επί του συγκεκριμένου, υπάρχουν δύο ενδεχόμενα τα οποία σχετίζονται με την αμερικανική στρατηγική εποπτεία στη Μείζονα Μέση Ανατολή. Κατά το πρώτο ενδεχόμενο, οι ΗΠΑ έχουν επιλέξει την επιστροφή τους στον απομονωτισμό ή έστω στη στρατηγική περιστολή από τη Μέση Ανατολή εμφορούμενες είτε από τη δυνατότητά τους να είναι πλέον ενεργειακά αυτόνομες είτε από την ανάγκη μεταφοράς του ενδιαφέροντος και των συντελεστών ισχύος τους στον Ειρηνικό. Σε αυτή την περίπτωση, η Τουρκία θα εγκαταλειφθεί στη μοίρα της ή σε ρόλο τοποτηρητή. Ανεξαρτήτου του αποδιδόμενου ρόλου, η Τουρκία θα κληθεί να είναι ισχυρή και εσωτερικά συνεκτική, προκειμένου να επιβιώσει μιας και οι αμερικανικές δεσμεύσεις θα περιοριστούν και οι ανάλογες εγγυήσεις της εσωτερικής και της εξωτερικής κυριαρχίας της απλά θα πάψουν. Το δεύτερο ενδεχόμενο είναι και το πιο πιθανό. Οι ΗΠΑ δε θα αποσύρουν το ενδιαφέρον τους από τη Μέση Ανατολή, μιας και ενδιαφέρονται για την κατανομή της ισχύος και άρα, των πλουτοπαραγωγικών πόρων της περιοχής. Ακόμη και αν επιτύχουν την ενεργειακή αυτονομία τους, θα θέλουν να έχουν λόγο στην ενεργειακή τροφοδοσία των οιονεί ανταγωνιστών τους.
Κατά το συγκεκριμένο πιθανό ενδεχόμενο, η Τουρκία καλείται να διαδραματίσει τον ρόλο του κομβικού κράτους που της επιφύλασσε η μεταψυχροπολεμική αμερικανική υψηλή στρατηγική. Εντούτοις, ένας τέτοιος ρόλος έχει ως βασική προϋπόθεση ότι η Άγκυρα αποτελεί ένα σταθερό και βιώσιμο πόλο ισχύος στην περιοχή. Η ταύτιση με τα ισλαμιστικά κινήματα και τις τρομοκρατικές ομάδες της Μείζονος Μέσης Ανατολής και οι παλινωδίες στη στρατηγική συμπεριφορά έναντι της Ρωσίας και του Ισραήλ δε δείχνουν να ικανοποιούν την ανωτέρω προϋπόθεση. Οι ΗΠΑ χρειάζονται αξιόπιστους συμμάχους σε μια περιφέρεια αστάθειας και σύγκρουσης, ενώ τοιουτοτρόπως εξηγείται η διαρκής συνεργασία με το Ισραήλ και η υποστήριξη της ίδρυσης κουρδικού κράτους. Συνεπώς, το δεδομένο είναι ότι ο εσωτερικός κατακερματισμός και η αστάθεια οδηγούν σε υπονόμευση του περιφερειακού ρόλου της Τουρκίας ανεξαρτήτου της επιμέρους αμερικανικής στρατηγικής επιλογής για την περιοχή.
Τα τρία δεδομένα είναι προφανώς αλληλένδετα και συνηγορούν στη γιγάντωση μίας θολής εικόνας για το παρόν και το μέλλον της Τουρκίας. Δεν είναι βέβαιο αν αυτό πρέπει να χαροποιεί τους περιφερειακούς ανταγωνιστές της, μιας και το τι γεννά η αστάθεια δεν είμαστε σε θέση να το γνωρίζουμε. Το βέβαιο είναι ότι η απόπειρα του πραξικοπήματος απετέλεσε μόνο ένα επεισόδιο του φαύλου κύκλου του ανταγωνισμού της εξουσίας στην Τουρκία και αυτός θα συνεχίσει μέχρι τέλους.
*Διδάκτορας Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών. Η μεταδιδακτορική του έρευνα αφορά ζητήματα διεθνούς πολιτικής και στρατηγικής των μεγάλων δυνάμεων και μετα-διδακτορικός φοιτητής διεθνούς πολιτικής και στρατηγικής των μεγάλων δυνάμεων και της Τουρκίας στην μεταψυχροπολεμική εποχή.
http://www.militaire.gr/
